Αλήθειες και μύθοι για τον Μέγα Αλέξανδρο: Ήταν εθισμένος στο κρασί; Οι στρατηγοί του, η ερωτική του ζωή και ο μοιραίος πυρετός

Η επιβλητική παρουσία του Μεγάλου Αλεξάνδρου δεν υπάρχει μόνο στους θρύλους που διαπέρασαν τα βάθη των αιώνων, αλλά και στον τρόπο που οι ιστορικοί αποτύπωσαν τα έργα και τις ημέρες του συμβάλλοντας στον μύθο του. Σε αντίθεση με τα διάφορα σενάρια που προκύπτουν διαρκώς δίνοντας ψευδή στοιχεία γύρω από τη ζωή και τον θάνατό του, όπως και για την τοποθεσία του τάφου του, οι σύγχρονες ακαδημαϊκές μελέτες εστιάζουν πλέον με προσοχή στα στοιχεία που συγκρότησαν τις ιστορίες γύρω από τον ίδιο εξετάζοντας ενδελεχώς και συγκρίνοντας περαιτέρω τις πηγές.

Στο συνέδριο που έλαβε χώρα στην Ανατολική Αίθουσα της Ακαδημίας Αθηνών ακούσαμε σπουδαίους ακαδημαϊκούς από όλον τον κόσμο να καταθέτουν συγκροτημένες απόψεις μελετώντας τις πηγές για το ποια ήταν η εικόνα του στρατηλάτη πέρα από τον επικό του μύθο, για τα κίνητρα που τον εξώθησαν στην περίφημη εκστρατεία του, για την πολυσυζητημένη θεϊκή του καταγωγή, αλλά και για τον τρόπο που στήθηκαν οι διάφορες αφηγήσεις και οι θρύλοι γύρω από το όνομά του: γιατί, για παράδειγμα, ο Μέγας Αλέξανδρος αποφάσισε να πραγματοποιήσει την εκστρατεία του και ποια ήταν τα αληθινά του κίνητρα; Είχε αυτή την ιδέα από παιδί, όπως έλεγε ο Πλούταρχος, ή το αποφάσισε αργότερα; Ποια ήταν η σχέση του με τους στρατηγούς που ανέλαβαν να καταγράψουν την ιστορία του και τι συνέβη τις τελευταίες ώρες πριν από τον θάνατό του; Ηταν ή όχι εθισμένος στο ποτό και ποιες ήταν οι ερωτικές του συνήθειες;

Ολα αυτά συζητήθηκαν στο 2ο Διεθνές Συνέδριο «Νέες τάσεις στις Κλασικές Σπουδές και την Ιστοριογραφία» - «Oλοι οι συγγραφείς του βασιλιά: Παράδοση και ανανέωση στις αρχαίες ιστορίες του Μεγάλου Αλεξάνδρου», που είχε ως κεντρικό θέμα την εξέλιξη της παράδοσης για τον μέγα στρατηλάτη. Η διεθνής πρωτοβουλία είχε ως συνδιοργανωτές το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής και Λατινικής Γραμματείας της Ακαδημίας Αθηνών, το Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, το Τμήμα Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και το Τμήμα Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Μάρμπουργκ. Στην επιτροπή συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, ο ομότιμος καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο ΑΠΘ και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, Αντώνιος Ρεγκάκος, ο καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ, Ιωάννης Κωνσταντάκος, ο επίκουρος καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Βασίλειος Λιοτσάκης, και η καθηγήτρια Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Μάρμπουργκ, Σαμπίν Μιούλερ.

Αλλάζει η εικόνα

Στο συνέδριο πήραν μέρος εκπρόσωποι από κορυφαία πανεπιστήμια, οι οποίοι εξήγαγαν πολύτιμα συμπεράσματα. Πέρα από τον μύθο, τις υπερβολές και τις στρεβλώσεις που μπορεί να προέρχονται από τις μαρτυρίες για τον Μακεδόνα βασιλιά, υπάρχει ένας πολύτιμος πυρήνας τον οποίο εξετάζουν συγκριτικά οι ακαδημαϊκοί την τελευταία δεκαετία αλλάζοντας άρδην την εικόνα που είχαμε έως σήμερα. Ενδεχομένως να ήταν πολύτιμος ο δρόμος που άνοιξε ο σπουδαίος ιστορικός Ρίτσαρντ Στόουνμαν, ο οποίος πριν από 15 χρόνια φρόντισε με τη θρυλική έκδοση του Γέιλ να επαναπροσεγγίσει την προσωπικότητα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, να δει ποια ήταν η πραγματική του διάσταση και τι σήμαινε η παγκόσμια φήμη του μέσα από διαφορετικές προσεγγίσεις: από την προφορική δυτική παράδοση έως τη δημώδη εκδοχή του Κλειτάρχου από την Αλεξάνδρεια, αλλά και τον δικό μας Καραγκιόζη και το «Μπαουντολίνο» του Ουμπέρτο Εκο.

Δεν είναι τυχαίο ότι τον Μακεδόνα στρατηλάτη υιοθέτησαν ταυτόχρονα Ελληνες, Ιουδαίοι και Αραβες, ενώ η μορφή του ταξίδεψε, όπως επισήμανε με σοφία ο Στόουνμαν, «από τα ύψη των αιθέρων στα βάθη των θαλασσών». Σήμερα, 15 χρόνια μετά, οι ιστορικοί που συγκεντρώθηκαν στην Ακαδημία Αθηνών μπορούν να μιλούν με μεγαλύτερη ακρίβεια για τις μυθιστορίες αυτές, αλλά και για τα πραγματικά δεδομένα μελετώντας με ακρίβεια τις πηγές.

Απελευθερωτής ή κατακτητής;

Στην εκτενή του εισήγηση ο συγγραφέας και καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ηλίας Κουλακιώτης, ασχολήθηκε με την προσωπικότητα και τον μύθο του Μεγάλου Αλεξάνδρου μέσα από τις διάφορες ιστορίες που κατέγραψαν οι συγγραφείς της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής. Οι πλέον αξιόπιστες μαρτυρίες που έχουμε για τον Μεγαλέξανδρο έρχονται πολύ μετά τον θάνατό του, καθώς ήδη ο Στράβων ήταν αυτός που αμφισβητούσε την αξιοπιστία των υπερβολικών προσεγγίσεων. Πολλές είναι οι μαρτυρίες γύρω από τα έργα και τις ημέρες του Μακεδόνα βασιλιά: από τη ρητορική του Ρωμαίου Κούρτιου Ρούφου τον 1ο αιώνα μ.Χ. έως τους περίφημους «Βίους Παράλληλους» του Πλουτάρχου και το έργο «Αλεξάνδρου Ανάβασις» του Αρριανού, αλλά και τη μαρτυρία του Διόδωρου Σικελιώτη - ποιες όμως από αυτές θα μπορούσαν έστω να σταθούν ως έγκυρες;

Για να απαντήσει στο ερώτημα ο κ. Κουλακιώτης ανέλυσε εκτενώς τι σήμαινε δημόσιος λόγος εκείνη την εποχή, ποια ήταν τα κυρίαρχα είδη της αφήγησης και τον σκοπό που αυτά υπηρετούσαν ώστε πολλές φορές αντιφατικές εικόνες που μας δίνουν για το ίδιο πρόσωπο να σχετίζονται άμεσα με τον ρόλο που επιτελούσε η εκάστοτε αφήγηση.

Επιπλέον, η μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου φαίνεται να εξυπηρετούσε συγκεκριμένες πολιτικές που αφορούσαν τον τρόπο με τον οποίο κυριάρχησαν στον κόσμο οι Ρωμαίοι, με το πώς προσπάθησαν να τον μιμηθούν όσον αφορά την επεκτατική του πολιτική.

Είναι σημαντικό να δούμε πώς ο Διόδωρος επαινεί μεν τον Φίλιππο, αλλά δεν μπορεί να αρνηθεί ότι ο σπουδαιότερος βασιλιάς είναι ο Αλέξανδρος. Σημαντικό επομένως ήταν ότι οι μετέπειτα κυρίαρχοι εκπρόσωποι του ρωμαϊκού κόσμου έσπευσαν να μιμηθούν όχι μόνο τις στρατηγικές του, αλλά και συγκεκριμένες χειρονομίες και συμπεριφορές του, γεγονός που αποδεικνύει τη σπουδαιότητά του: από το ότι φόρεσαν συμβολικά τη χλαμύδα του, όπως συνέβη με τον Μιθριδάτη, έως το ότι υιοθέτησαν τρόπους συμπεριφοράς, σκεπτόμενοι ίσως ότι, αν ιδιοποιούνταν τα δικά του στοιχεία, θα είχε αντίστοιχο μεγαλείο και εύρος η κυριαρχία τους.

Τη μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που είχε κατακτήσει τον μισό κόσμο, ανταγωνιζόταν και ο Καίσαρας. Ακόμα λοιπόν και ένας επικριτικός ιστορικός όπως ο Στράβων, που θεωρούσε τον Μεγαλέξανδρο περισσότερο κατακτητή παρά απελευθερωτή, ψέγοντας τις υπερβολές που είχαν να κάνουν με τη θεοποίησή του, δεν αρνείται την τεράστια επίδρασή του.

Πολύ σημαντική, επίσης, και η παραστατική απεικόνιση της μορφής του: στο συνέδριο ακούστηκε το ενδεχόμενο στον διάσημο πίνακα του Ραφαήλ «Η Σχολή των Αθηνών» ο ανώνυμος πρωταγωνιστής ανάμεσα στους αρχαίους φιλοσόφους με την περικεφαλαία να είναι ο Μέγας Αλέξανδρος, κάτι που σημαίνει πολλά για τη σπουδαιότητά του στη συλλογική συνείδηση.

Οι στρατηγοί του

Από την εισήγηση του κ. Λιοτσάκη ακούσαμε πολλές άγνωστες ιστορίες αναφορικά με έναν από τους κορυφαίους αξιωματούχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τον ναύαρχο Νέαρχο (το όνομά του είχε ακουστεί στα σενάρια για τον τάφο της Αμφίπολης). Ο Νέαρχος είχε αναλάβει την εύρεση, εκ μέρους του Μεγαλέξανδρου, της θαλάσσιας οδού από το Δέλτα του Ινδού έως τον Περσικό Κόλπο και τις εκβολές των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη.

Ο καθηγητής μάς θύμισε πως ο Νέαρχος κατάφερε με τεράστιες δυσκολίες, με τον στόλο του αποκομμένο από τις υπόλοιπες δυνάμεις, χωρίς τρόφιμα, να διασχίσει για πρώτη φορά τον Ινδικό ωκεανό. Ηταν αυτός, τουλάχιστον όπως επισημαίνει ο Αρριανός που καταγράφει τις περιπέτειές του, που μελέτησε τις αντιδράσεις των ιθαγενών και κατέγραψε άγνωστα εξωτικά προϊόντα. Επίσης, όπως ανέφερε ο καθηγητής Λιοτσάκης, ο Νέαρχος «ανέλαβε να απομυθοποιήσει χρόνιες παρερμηνείες αναφορικά με την Ινδία».

Οπως πρόσθεσε ο ίδιος, οι ακριβείς του περιγραφές, που σε πολλά σημεία διαχωρίζονται από τις ομηρικές υπερβολές, μαρτυρούν όχι μόνο έναν φιλοπερίεργο εξερευνητή, αλλά και έναν αντικειμενικό παρατηρητή, γεγονός που αποδεικνύει τη μεγάλη ιστορική αξία που έχουν τέτοιου είδους μαρτυρίες στην αλεξανδρινή παράδοση. Σημαντικές ιστορίες ακούσαμε και για έναν από τους περίφημους εισαγγελείς, δηλαδή τελετάρχες, του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τον Χάρη τον Μυτιληναίο, ο οποίος ήταν από τους πρώτους που κατέγραψε από πρώτο χέρι τις περιπέτειες του στρατηλάτη, σύμφωνα με τη σχετική εισήγηση της κυρίας Μιούλερ, η οποία υποστήριξε ότι οι υπερβολικές, εν πολλοίς, αφηγήσεις του μαρτυρούν πολλά για το πώς προσελάμβαναν οι Δυτικοί τούς λαούς της Ανατολής θεωρώντας τους βάρβαρους.

Ερωτική ζωή

Μια πολύτιμη παράθεση των πιο κρίσιμων ιστοριών αναφορικά με τον Μεγαλέξανδρο κατέθεσε ένας από τους σπουδαιότερους μελετητές, ο ομότιμος καθηγητής της Οξφόρδης, Κρίστοφερ Πέλινγκ, μεταφραστής του μνημειώδους έργου του Πλουτάρχου «Βίοι Παράλληλοι», και συγκεκριμένα των βίων των Αλεξάνδρου και Καίσαρα. Ο καθηγητής συνέκρινε τον τρόπο που ο Πλούταρχος αξιοποιεί τις πηγές αλλά και τις αφηγήσεις γύρω από τον στρατηλάτη, τόσο με όσα σχολιάζει στον «Βίο του Αλεξάνδρου», αλλά και στο «Περί της Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής».

Ηθικά έχει μεγάλο ενδιαφέρον όχι μόνο τι καταθέτει ο Πλούταρχος, αλλά και τι παραλείπει να πει, όπως και οι φαινομενικά αντικρουόμενες επισημάνσεις του. Το σημαντικό είναι ότι ο Πλούταρχος δεν εστιάζει τόσο στα κατορθώματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αλλά αναζητά τον χαρακτήρα του. Παρότι σε πολλά αποσπάσματα εξαίρει την εγκράτεια και την ανωτερότητά του, στο τέλος η γνώμη του αλλάζει, ειδικά όταν περιγράφει τις τελευταίες στιγμές του στρατηλάτη.

Χαρακτηριστικό είναι ότι όσον αφορά την περίφημη εξάρτηση του Μεγαλέξανδρου από το ποτό, ο Πλούταρχος γράφει ότι έπινε, μάλλον, στο πλαίσιο της δειπνοσοφιστικής συνήθειας συζητώντας με τους στρατηγούς του, σε αντίθεση με τις τελευταίες στιγμές του βίου του: «Στο κρασί ήταν λιγότερο εθισμένος απ’ ό,τι πιστευόταν και θεωρείτο τέτοιος από τότε που για πολλή ώρα μιλούσε παρά έπινε κάθε ποτήρι συζητώντας για κάποιο μεγάλο θέμα. Τούτο γινόταν όταν είχε ευχέρεια χρόνου, επειδή από τις εργασίες δεν τον απομάκρυναν ούτε το κρασί, ούτε ο ύπνος, ούτε κάποιο παιχνίδι, ούτε γάμος, ούτε θέαμα, όπως ακριβώς τους άλλους στρατηγούς. Και τούτο το αποδεικνύει η ίδια του η ζωή, που, παρότι μικρή, ήταν γεμάτη από πάρα πολλά και σημαντικά έργα».

Η εγκράτεια και το ήθος του Μεγαλέξανδρου φαίνονταν ακόμα και στα ερωτικά του, καθώς έδειχνε αυτοσυγκράτηση όταν έπρεπε, παρότι, για παράδειγμα, θαύμαζε την ευγενική Τιμόκλεια, που ήταν αδελφή του αντιπάλου του στη μάχη της Χαιρώνειας, του στρατηγού Θεαγένους, δεν την αποπλάνησε. Το ίδιο απαιτούσε από τους στρατιώτες του, τους οποίους τιμώρησε παραδειγματικά όταν έμαθε ότι βίασαν αιχμάλωτες. Επίσης, έδειξε να αντιστέκεται στην ομορφιά των σκλάβων ανδρών, σε αντίθεση με αρκετούς από τους στρατιώτες του, καθώς ο Πλούταρχος αποφεύγει να αναφερθεί σε ομοφυλοφιλικούς έρωτες του Μεγαλέξανδρου, παρότι παραδέχεται ότι ο θρήνος του για τον θάνατο του Ηφαιστίωνα ξεπερνούσε τα ανθρώπινα μέτρα.

«Αλλά ο Αλέξανδρος θεωρώντας, όπως φαίνεται, ότι το να επιβάλλεται στον εαυτό του είναι περισσότερο βασιλικό από το να νικά τους εχθρούς, ούτε αυτές άγγιξε ούτε γνώρισε άλλη γυναίκα πριν από τον γάμο του, εκτός από τη Βαρσίνη», επισημαίνει χαρακτηριστικά ο Πλούταρχος αποδίδοντας την αποχή από την οχεία στην εσωτερική του αυτοσυγκράτηση, παρότι γνώριζε ότι οι Περσίδες «είναι βασανιστήριο για τα μάτια».

Πέθανε από πυρετό

Παραβάλλοντας στην ομορφιά τους τη δική του αυτοσυγκράτηση, «τις απομάκρυνε, όπως ακριβώς τις άψυχες μορφές των αγαλμάτων», λέει με σαφήνεια το απόσπασμα στο οποίο αναφέρεται ο Οξφορδιανός καθηγητής, ο οποίος διερευνά την παράδοξη στάση του Πλουτάρχου απέναντι στον στρατηλάτη. Οσο για τις συνθήκες θανάτου, ο Πλούταρχος μάλλον παραπέμπει στις «εφημερίδες», όπως αποκαλούνταν τα καθημερινά σημειώματα, τα οποία αναφέρουν ότι ο Μακεδόνας βασιλιάς δεν μπορούσε να σταθεί ούτε στον λουτρώνα, όπου μισοκοιμόταν με πυρετό, και προτίμησε να πάει στου Μήδιου διακινδυνεύοντας την εξέλιξη της υγείας του.

Αργά ξαναπήρε το μπάνιο του με ισχυρό πυρετό, δίψασε σφόδρα και ήπιε οίνο, μια περιγραφή που παραπέμπει σε υπερβολική ενδεχομένως οινοποσία, σε αντίθεση με την εγκράτεια που επεδείκνυε στο παρελθόν. Εφαγε και τη νύχτα ο πυρετός του χειροτέρεψε. Ο Μεγαλέξανδρος, όπως επισημαίνει ο Πλούταρχος, είχε ήδη πυρετό πριν βρεθεί στο σπίτι των οινοχόων του, κάτι που προφανώς αναιρεί τα σενάρια για τη δηλητηρίασή του.

Ο Μέγας Αλέξανδρος έφυγε από τη ζωή το 323 π.Χ., σε ηλικία 33 ετών, έχοντας δημιουργήσει μια αυτοκρατορία μέχρι τις άκρες του κόσμου, ένα επίτευγμα που δεν κατάφερε κανείς από τους επιγόνους του. Και αυτό είναι κάτι που δεν αμφισβητήθηκε από κανέναν ιστοριογράφο.